Chương 14: Nhận thức được sai lầm của chúng ta
Chúng ta có thể làm gì với tình hình sinh thái hiện tại? Thật không may, sự thật duy nhất mà chúng ta có thể chắc chắn là không có một giải pháp rõ ràng nào cho các vấn đề môi trường. Xu hướng hiện nay không thể thay đổi một cách đột ngột vì xã hội hiện đại đã phát triển quá phức tạp và lan rộng.
Mặc dù không có viên đạn ma thuật [để giải quyết tất cả mọi vấn đề] nào, nhưng có một điều có thể được thực hiện bởi bất kỳ ai mong muốn tạo ra sự thay đổi. Nghĩa là, người ta phải thừa nhận rõ ràng sự sai trái hoàn toàn trong lối sống tiện lợi vốn phụ thuộc nhiều vào nhiên liệu hóa thạch của chúng ta.
Sự công nhận này là bước đầu tiên. Mặc dù ảnh hưởng của một cá nhân có thể vô cùng nhỏ bé nhưng không thể có cuộc cách mạng nào nếu không có khát vọng và niềm tin chân thành của mỗi người.
Bởi vì ngay cả một xã hội trọng vứt bỏ đồ đạc như xã hội của chúng ta, tồn tại dựa vào năng lượng dư thừa, cũng không phải là sự phát triển của tự nhiên mà là kết quả của niềm tin của con người rằng sự tăng trưởng tiến bộ của một xã hội công nghiệp hóa cao sẽ tiến bộ hơn việc duy trì con đường ổn định của truyền thống. Tương tự như vậy, tôi có thể đảm bảo rằng sự thay đổi trong quan điểm của đại đa số chúng ta, với tư cách là người dân Nhật Bản, sẽ mang lại sự thay đổi trong xã hội nói chung.
Để điều này xảy ra, trước tiên chúng ta cần phải đồng ý rằng cách thích hợp cho mọi sinh vật trên trái đất là sống trong những lợi ích của những gì có thể thu được thông qua năng lượng mặt trời—cả nguồn cung cấp trực tiếp và năng lượng được lưu trữ trong một vài năm—và sau đó chúng ta phải nhận ra rằng cuộc sống thoải mái về thể chất ngày nay phụ thuộc vào một lượng lớn nhiên liệu hóa thạch là điều bất thường. Nói cách khác, lối sống cần cù và khiêm tốn trong Thời kỳ Edo đòi hỏi phải tái chế nước (hinatamizu) hay áo bằng vải bông cũ (yukata) là một điều “bình thường” hơn nhiều đối với loài người và mọi sinh vật.
Chúng ta không thể hiểu rõ hoàn cảnh của nhân loại ngày nay nếu ai đó cứ khăng khăng rằng đường lối của nền văn minh hiện đại là đúng nhưng đơn giản là đã bị việc quản lý sai lầm chi phối. Sự thật là nền văn minh công nghiệp tiên tiến dựa vào việc đốt một lượng lớn nhiên liệu hóa thạch này về cơ bản là phản sự sống và phản nhân loại, đồng thời là hệ thống thô sơ và thiếu sót nhất trên trái đất.
Nhật Bản là quốc gia gần như không tạo ra rác thải trong thời kỳ Edo. Ngay cả vào năm 1960, cách đây 40 năm, không ai có thể tưởng tượng rằng Nhật Bản sẽ trở thành một quốc gia có mức xử lý rác thải đạt đến giới hạn. Có ghi chép về một cá nhân đã dự đoán cả đất nước sẽ rơi vào tình trạng bất lực trước sự gia tăng rác và chất thải, đồng thời cảnh báo về sự tăng trưởng kinh tế ở mức độ cao được cổ vũ bởi nền văn hóa vứt bỏ, tuy nhiên phần lớn người Nhật vẫn khá thờ ơ với những cảnh báo đó. Những người có cuộc sống bình thường vào thời đó thậm chí chưa bao giờ nghĩ rằng một ngày nào đó họ sẽ sống một cuộc sống lãng phí như vậy.
Nếu đa số người dân Nhật Bản vào thời điểm đó nhận thức sâu sắc rằng, bất chấp tất cả những lợi ích của nó, lối sống tiêu dùng rồi vứt bỏ của họ về bản chất là sai lầm, thì kết quả sẽ khác đi đáng kể. Điều gì sẽ xảy ra nếu quần chúng duy trì ý thức chung về truyền thống, bất chấp xu hướng toàn cầu về nền kinh tế dùng một lần được thúc đẩy mạnh mẽ thông qua những lời hô hào nhiệt thành của các nhà kinh tế và chính trị gia? Nếu người dân nhận thức được sự lãng phí này và nhận ra rằng một ngày nào đó nó sẽ dẫn đến khủng hoảng và do đó duy trì niềm tin tha thiết vào phán đoán của chính mình, đất nước này sẽ tiến theo một hướng rất khác.
Nhiều người cảm thấy rằng Nhật Bản đã thay đổi đáng kể sau Thế vận hội Tokyo năm 1964, nhưng tôi nhớ lại, đến năm 1960, cuộc sống của người Nhật đã đủ sung túc và thoải mái hơn so với thời trước chiến tranh ở hầu hết mọi khía cạnh với nguồn cung cấp lương thực dồi dào. Hơn nữa, đất tự nhiên rất dồi dào với những khu rừng được chăm sóc tốt và lại có rất nhiều đất nông nghiệp.
Nhìn lại, thời kỳ đó chính xác là ngã rẽ mà Nhật Bản sẽ trở thành một quốc gia có ý thức về môi trường hay một vùng đất hoang. Nếu hơn một nửa người Nhật vào năm 1960 cảm thấy rằng sự giàu có về kinh tế của họ là đủ thì Nhật Bản đã không trở thành cường quốc kinh tế thứ hai thế giới cùng với Mỹ và EU. Tuy nhiên, nếu toàn bộ đất nước cải tiến lối sống dựa trên văn hóa và không tăng mức tiêu thụ nhiên liệu hóa thạch, giờ đây nó sẽ trở thành một quốc gia độc nhất có ý thức về môi trường sống nhờ doanh thu từ du lịch, thu hút du khách tò mò từ khắp nơi trên thế giới.
Trên thực tế, phần lớn người Nhật mong muốn đất nước bắt kịp và vượt qua Hoa Kỳ và các quốc gia Tây Âu về sức mạnh kinh tế và của cải vật chất. Nếu ai đó khẳng định rằng chúng ta nên hài lòng với tình trạng kinh tế hiện tại và chúng ta phải tiến bộ trên con đường ý thức về môi trường, họ chắc chắn sẽ buộc phải im lặng và bị chỉ trích từ cánh hữu, cánh tả và tất cả các thế lực tương tự trong thế giới chính trị, tài chính và liên đoàn Lao động.
Chính chúng ta là người quyết định số phận của mình trong xã hội này dựa trên nền dân chủ vĩ mô. Tôi nên nói rõ ràng để không khiến mình bị hiểu lầm: Tôi không hề nói rằng chúng ta phải quay trở lại Thời kỳ Edo. Điều này không những không thể thực hiện được mà tôi còn không muốn quay trở lại.
Đúng hơn, chúng ta nên nỗ lực vận dụng một cách khéo léo kiến thức về khoa học tự nhiên tiên tiến để xây dựng một thế giới dựa trên tái chế thông qua các phương pháp sáng tạo hơn. Bằng cách đi theo con đường của tổ tiên, chắc chắn rằng chúng ta, với tư cách là hậu duệ, có thể học được nhiều điều từ nghiên cứu điển hình chưa từng có này về di sản của chúng ta trong Thời kỳ Edo về sinh kế chỉ phụ thuộc vào năng lượng mặt trời. Lối sống thân thiện với môi trường này hoàn toàn không phải là một dự đoán viển vông với đầy những giả định, mà là kết quả của một cuộc thử nghiệm kéo dài hơn hai trăm năm trên quy mô quốc gia.
Nhật Bản hiện đang tiến tới một giai đoạn thay đổi lớn hơn so với thời kì năm 1960. Chúng ta, những người đang sống ở thời điểm này, có trách nhiệm—tương tự hoặc thậm chí lớn hơn những người đi trước chúng ta, những người đã chọn hướng phát triển kinh tế thay vì một nền kinh tế bền vững—cho con cháu của chúng ta trong 10, 20 hoặc 30 năm sau. Những quyết định của chúng ta về cách chúng ta tiến bộ từ giờ trở đi sẽ quyết định số phận của Thế kỷ 21.
Giờ đây chúng ta đang ở trong tình thế phải xem xét câu hỏi “Phải làm gì?” để đạt được trạng thái lý tưởng mà chúng ta—với tư cách là những cá nhân có trách nhiệm—mong muốn đất nước này như thế nào, thay vì hỏi nhau “Điều gì sẽ xảy ra tiếp theo?”. Tương lai nằm trong tay chúng ta.
Tác giả: Eisuke Ishikawa, nhà văn chuyên viết về các vấn đề môi trường và sinh thái thời Edo (1603-1867). Ông cũng là giảng viên tại Đại học Nghệ thuật Musashino. Những cuốn sách gần đây của ông giới thiệu sự khôn ngoan về cuộc sống bền vững trong thời kỳ Edo từ các góc độ công nghệ, năng lượng, quản lý tài nguyên và hệ thống tái chế của thời kỳ đó.