Bếp mặt trời (Phần III)
Nấu ăn bằng bếp mặt trời & sức khoẻ
Trước đây, lý do chính để mọi người áp dụng nấu ăn bằng năng lượng mặt trời là để giảm suy thoái môi trường do sử dụng quá nhiều củi đốt. Gần đây, các bệnh về đường hô hấp do khói độc từ lửa nấu ăn đã được công nhận là một vấn đề sức khỏe nghiêm trọng. Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), chúng giết chết 1,5 triệu phụ nữ và trẻ em mỗi năm. Bếp năng lượng mặt trời cũng giải quyết những mối đe dọa lớn này đối với sức khỏe.
Công nghệ nấu ăn bằng năng lượng mặt trời đã xuất hiện hàng chục năm nay nhưng vẫn chưa được hiểu rõ và chưa được phổ biến rộng rãi. Dưới đây tóm tắt những chủ điểm về nấu ăn bằng năng lượng mặt trời là gì và khả năng, cũng như những hạn chế của nó.
Vượt qua rào cản sự chấp nhận của người dùng
Năng lượng mặt trời được quảng bá như một nhiên liệu nấu ăn thay thế từ những năm 1980. Tuy nhiên, hai rào cản chính đã ngăn cản sự chấp nhận ban đầu của nó:
-
Văn hóa: mọi người đã sử dụng củi để nấu ăn kể từ khi bắt đầu đốt lửa trong nước. Việc chấp nhận một sự thay đổi triệt để như nấu ăn bằng năng lượng mặt trời chỉ có thể xảy ra khi có nhu cầu thực sự. Với một bên là tình trạng sa mạc hóa ngày càng gia tăng và một bên là sự gia tăng dân số, nhu cầu sử dụng bếp mặt trời đang tăng lên nhanh chóng.
-
Rào cản khác đối với sự chấp nhận rộng rãi của nấu ăn bằng năng lượng mặt trời là hiệu suất trung bình và/hay chi phí cao của thiết bị nấu ăn bằng năng lượng mặt trời sẵn có và thiếu kinh nghiệm tiếp thị của người muốn phổ biến bếp này. Ngày nay, đã có một số bếp năng lượng mặt trời hiệu suất tốt với chi phí tương đối khiêm tốn; người muốn phổ biến loại bếp này cũng có nhiều kinh hợp hơn để đạt được sự chấp nhận về mặt văn hóa.
Nơi đâu nấu ăn bằng năng lượng mặt trời trở nên thực tiễn?
Đòi hỏi chính của việc nấu ăn bằng năng lượng mặt trời là có nhiều ánh nắng mặt trời. Cơ quan vũ trụ Hoa Kỳ NASA đã tạo ra cơ sở dữ liệu cho những người muốn nấu ăn bằng năng lượng mặt trời. Cơ sở dữ liệu này giúp mọi người xác định nơi nào có đủ ánh nắng mặt trời. Thuật ngữ “độ nắng” là thước đo lượng ánh nắng mặt trời và do đó là thước đo lượng năng lượng có sẵn để nấu ăn bằng năng lượng mặt trời. Theo nguyên tắc kỹ thuật, lượng ánh nắng mặt trời hàng tháng trung bình phải vượt quá 4 KwH/m2/ngày, để bắt đầu khuyến khích nấu ăn bằng năng lượng mặt trời.
Một đòi hỏi khác để áp dụng thành công việc nấu ăn bằng năng lượng mặt trời là nhu cầu cấp thiết về năng lượng thay thế. (Những nơi trên thế giới mà việc nấu ăn bằng năng lượng mặt trời được thực hiện như một vấn đề ưu tiên thì rất ít. Chúng xảy ra ở những nơi có dân số được giáo dục tốt và giá nhiên liệu sinh khối truyền thống tăng cao). Mặt khác, nơi có nhu cầu lớn nhất là nơi thiếu hụt nhiên liệu sinh khối nghiêm trọng nhất. Những cân nhắc về sức khỏe một ngày nào đó sẽ trở thành một động lực mạnh mẽ khác.
Mùa nấu ăn bằng năng lượng mặt trời dài hơn nhiều và nhu cầu về năng lượng thay thế nhìn chung cấp bách hơn nhiều ở các vùng nhiệt đới và bán nhiệt đới. Chúng bao gồm hầu hết Châu Phi, Nam Á, Úc châu, Trung và Bắc Nam Mỹ. Nấu ăn bằng năng lượng mặt trời cũng có thể là một giải pháp thay thế hữu ích trong dải vĩ độ từ Thổ Nhĩ Kỳ qua Trung Đông đến dãy Himalaya và miền nam Bắc Mỹ. Ví dụ, trong 8 tháng trong năm, việc nấu ăn bằng năng lượng mặt trời là thực tế ở những vùng xa về phía bắc như Mazar-e Sharif ở miền bắc Afghanistan. Ở đó, tình trạng thiếu năng lượng trầm trọng của hộ gia đình có thể khiến việc áp dụng nó trở nên đáng giá. Có đến 67 quốc gia nơi có nhiều ánh nắng mặt trời và mức độ nhu cầu khác nhau.
Lợi ích cho sức khỏe
Dưới đây là một số vấn đề sức khỏe, ngoài các bệnh về đường hô hấp và cách sử dụng năng lượng mặt trời để giảm bớt chúng:
-
Nước uống bị ô nhiễm: Tiến sĩ Mercy Bannerman đã giành được giải thưởng Thị trường Phát triển của Ngân hàng Thế giới vào năm 2002. Với nguồn tài trợ này, bà đã phân phối 1600 bếp năng lượng mặt trời ở miền bắc Ghana và đào tạo cách sử dụng chúng để thanh trùng nước. Bà ghi nhận sự giảm thiểu ngay lập tức và lâu dài các bệnh truyền qua đường nước như giun guinea.
-
Bệnh tăng nhãn áp: Bệnh tăng nhãn áp là tên của một nhóm bệnh về mắt trong đó dây thần kinh thị giác bị tổn thương tại điểm rời khỏi mắt. Đây được xác định là một vấn đề sức khỏe nghiêm trọng và người ta tin rằng mọi người có nguy cơ cao hơn đáng kể khi tiếp xúc với khói độc.
-
Mối nguy hiểm từ những vụ cháy nổ: Hàng nghìn trẻ nhỏ bị thương tật mỗi năm do rơi vào lửa nấu ăn. Ví dụ, Đơn vị Bỏng của Bệnh viện Nhi đồng Tưởng niệm Chiến tranh Chữ Thập Đỏ, Cape Town, Nam Phi tiếp nhận gần 1000 bệnh nhân mỗi năm, từ trẻ sơ sinh đến trẻ em 13 tuổi (Quỹ Tín thác Bệnh viện Nhi đồng).
-
Bạo lực: Bất cứ nơi nào có bất ổn chính trị, như ở Darfur và Somalia hiện nay, phụ nữ có nguy cơ cao bị hãm hiếp và giết người khi họ rời làng để kiếm củi. Và vì sự suy thoái môi trường do hoạt động này gây ra, họ phải đi xa hơn nữa để tìm thấy nó.
-
Chế độ ăn uống thiếu chất và không an toàn: Chế độ ăn uống của người dân ở các nước đang phát triển ngày càng bị ảnh hưởng xấu do tình trạng thiếu củi đốt. Cải thiện an toàn thực phẩm, thông qua việc nấu thức ăn rẻ hơn và dễ dàng hơn để chứa ít mầm bệnh hơn, có thể cải thiện sức khỏe. Ở một số nơi, người dân buộc phải trao đổi một số nguồn cung cấp thực phẩm hạn chế của mình để lấy nhiên liệu nấu phần còn lại. Giảm chi phí nhiên liệu làm tăng tiền cho thực phẩm.
Chấp nhận về văn hoá việc nấu ăn bằng năng lượng mặt trời
Có rất nhiều báo cáo về việc sử dụng và nhu cầu về bếp năng lượng mặt trời. Ví dụ, Practical Action nhận được thư từ các quan chức làng ở Bolivia cầu xin thêm bếp năng lượng mặt trời; những lá thư tương tự từ các nhóm phụ nữ ở Sénégal; lời khẳng định của phụ nữ Haiti rằng họ thường nấu ăn bằng năng lượng mặt trời hai bữa một ngày; hình ảnh về một nhà hàng sử dụng năng lượng mặt trời ở miền bắc Chile, v.v.
Ngoài ra, còn có những đánh giá khoa học về chương trình giáo dục và phân phối nấu ăn bằng năng lượng mặt trời. Ví dụ:
-
Năm 1995, Solar Cookers International thực hiện một chương trình đào tạo tại trại tị nạn Kakuma ở tây bắc Kenya. Năm 1998, chương trình đã được đánh giá. Một mẫu ngẫu nhiên gồm những phụ nữ đã được đào tạo ba năm trước tiếp tục nấu ăn bằng năng lượng mặt trời trong 54% bữa ăn của họ. Một đánh giá tương tự được thực hiện tại trại tị nạn Aisha ở Ethiopia năm 2001 đã xác nhận rằng việc sử dụng củi đốt trong trại đã giảm 32% sau khi sử dụng bếp năng lượng mặt trời.
-
Năm 2005, một cuộc đánh giá đã được hoàn thành tại một loạt ngôi làng ở Bolivia. Nó xem xét các chương trình khuyến mãi do David và Ruth Whitfield thực hiện trong những năm trước. Kết quả cho thấy các gia đình nấu ăn bằng năng lượng mặt trời đã giảm chi phí nhiên liệu 40% vào mùa khô và 35% vào mùa mưa.
Không giống như các thiết bị năng lượng mặt trời quang điện chuyển đổi năng lượng mặt trời thành điện năng, các thiết bị thụ động chỉ cần thu năng lượng mặt trời và chuyển đổi trực tiếp thành nhiệt. Chúng đơn giản hơn nhiều và ít tốn kém hơn nhiều. Các thiết bị năng lượng mặt trời “thụ động” khác góp phần mang lại sức khỏe tốt bao gồm: máy sấy thực phẩm, lò nướng năng lượng mặt trời xuyên tường cho phép tiếp cận từ trong nhà, nồi hấp khử trùng thiết bị cho bệnh viện nông thôn và lò nướng có thể đốt chất thải y tế. Ở Ấn Độ có một lò năng lượng mặt trời khổng lồ do Wolfgang Scheffler thiết kế có thể nấu ăn cho 20.000 khách hành hương mỗi ngày! Nhiên liệu, tất nhiên, là miễn phí.
Tiện ích của một thiết bị nấu năng lượng mặt trời nên được đánh giá bằng những gì nó có thể làm ở vị trí mà nó được thiết lập để hoạt động. Ở đúng vị trí, nó có thể giảm tiếp xúc với khói độc, bảo vệ khỏi nguy cơ hỏa hoạn, cải thiện chất lượng cuộc sống của phụ nữ. Nó cũng có thể giảm chi phí nhiên liệu và giảm bớt căng thẳng cho môi trường.
Nhiều người nói rằng thực phẩm nấu bằng năng lượng mặt trời ngon hơn vì cần thêm ít hoặc không cần thêm nước, nếu không sẽ làm loãng hương vị. Bạn hãy thử xem.
Câu hỏi thường gặp
Nhận thức ngày càng tăng về nhu cầu về các cách nấu ăn thay thế đã kích thích mối quan tâm mới đối với lò năng lượng mặt trời. Dưới đây là câu trả lời cho một số điều mọi người muốn biết:
-
Tốc độ nấu nhanh như thế nào?: Nhiều thứ ảnh hưởng đến tốc độ nấu ăn: khoảng cách đến Xích đạo, độ cao, thời gian trong năm, thời gian trong ngày, điều kiện thời tiết, loại thực phẩm. Để đưa ra một số ý tưởng, giả sử bạn cần khoảng gấp đôi thời gian nếu nấu trên lửa. (Tuy nhiên, khi tính đến thời gian cần thiết để lấy củi và đốt lửa, lò nướng năng lượng mặt trời đòi hỏi ít thời gian nấu hơn). Thức ăn nấu bằng năng lượng mặt trời sẽ không cháy ở đáy chảo nên không cần khuấy. Các chậu không cần cọ rửa, cũng như không phủ bồ hóng. Hơn nữa, năng lượng mặt trời ở vùng nhiệt đới và ở độ cao lớn mạnh đến mức tốc độ nấu ăn không nhất thiết là một vấn đề quan trọng. Cân nhắc về tính đơn giản, độ bền, dễ sử dụng, hình thức dễ chịu và chi phí thấp được coi là có tầm quan trọng tương đương.
-
Đun sôi nước nhanh như thế nào? Bếp năng lượng mặt trời parabol có thể làm điều đó trong vài phút. Bếp hộp và bếp cánh bướm mất nhiều thời gian hơn—nhưng trên thực tế sẽ đun sôi nước. Cần lưu ý rằng nấu ăn thậm chí không cần đun sôi trong hầu hết các trường hợp—thực phẩm nấu ở nhiệt độ 82°C và nước được tiệt trùng ở nhiệt độ chỉ 65°C.
-
Nếu bữa chính được ăn sau khi trời tối thì sao? Trong nhiều phương pháp có một cách đơn giản. Nó từng được gọi là “hộp cỏ khô” nhưng ngày nay là “nồi giữ nhiệt” hoặc “nồi không lửa”. Nó chỉ đơn giản là một hộp đựng được lót bằng vật liệu cách nhiệt, trong đó một nồi thức ăn đã nấu chín có thể được giữ nóng trong vài giờ. Nó đã từng được sử dụng phổ biến ở Châu Âu và Hoa Kỳ. Hình trên là một mẫu mà Wietske Jongbloed thiết kế để sử dụng ở Sahel.
-
Bạn nấu ăn bằng năng lượng mặt trời như thế nào vào sáng sớm hoặc khi trời u ám? Bếp năng lượng mặt trời có thể là một phương tiện nấu ăn quan trọng, có thể là chủ đạo, nhưng không bao giờ là duy nhất. Phải có cách nấu ăn khác, tốt nhất là sử dụng bếp có lượng khí thải thấp, tiết kiệm nhiên liệu. Tuy nhiên, việc đốt nhiên liệu (gỗ, than, v.v.) dưới ánh nắng chói chang là điều không cần thiết, và năng lượng bếp mặt trời có thể được trữ trong các hệ thống giữ nhiệt trong một số ngày.
-
Làm sao người ta có thể nấu ăn khi không có mặt trời? Họ phải sử dụng nhiên liệu. Tỷ lệ thời gian sử dụng lò năng lượng mặt trời rất khác nhau tùy theo các yếu tố như thời tiết, kỹ năng của người đầu bếp và mức độ cấp thiết của nhu cầu. (Tổ chức GTZ của Đức đã thực hiện một dự án nấu ăn bằng năng lượng mặt trời ở Nam Phi và kết luận rằng tổng thời gian sử dụng bếp năng lượng mặt trời là 40%). Bếp năng lượng mặt trời sẽ không bao giờ là giải pháp DUY NHẤT. Chúng là một sự bổ sung quan trọng cho các căn bếp trên thế giới.
-
Các vấn đề liên quan đến nấu ăn năng lượng mặt trời là gì? Với một số bếp, mặc dù thường sử dụng kính cường lực, cứng cáp nhưng vẫn có khả năng bị vỡ. Mối nguy hiểm này phải được so sánh với những rủi ro do hỏa hoạn gây ra. Có khả năng bị bỏng nếu chạm vào nồi nấu màu đen dùng để nấu ăn bằng năng lượng mặt trời khi còn nóng; nhưng điều này cũng đúng với bất kỳ nồi nấu nào. Không có nguy cơ bị bỏng từ các bộ phận khác của bếp năng lượng mặt trời. Chắc chắn có những nơi không nên để bếp năng lượng mặt trời không được giám sát vì có động vật, trẻ em hoặc kẻ trộm hay nguồn chất độc. Những người nấu ăn ngoài trời trên bếp củi/than cũng gặp phải những vấn đề tương tự. Giải pháp chủ yếu cho là để mắt đến bếp từ một nơi râm mát gần đó.
-
Giá cả bếp năng lượng mặt trời có phải chăng ở các nước đang phát triển không? Câu trả lời là không phải lúc nào cũng phù hợp với túi tiền người cần chúng nhất. Tuy nhiên, hiện nay có những thiết kế hiện đại, bền, hiệu quả có thể bán lẻ với giá từ 50 Đô la Mĩ trở xuống. Có những nỗ lực tiếp tục để giảm chi phí đó hơn nữa. Tài chính sáng tạo sẽ luôn cần thiết để đạt được sự phân phối rộng nhất có thể. Điều này bao gồm ngân hàng vi mô, kế hoạch đặt hàng, thỏa thuận đổi hàng và trợ cấp. Và vì năng lượng mặt trời là miễn phí, mọi người cuối cùng trả tiền cho lò nướng của họ bằng số tiền họ tiết kiệm được bằng cách giảm nhu cầu sử dụng nhiên liệu truyền thống.
Cách làm các loại bếp mặt trời
Nguồn dẫn: Nấu ăn bằng bếp mặt trời & sức khoẻ